Dr Jerzy Kochanowski
Instytut Historyczny
Uniwersytetu Warszawskiego
Ul. Krakowskie Przedmieście 26/28
Rzemiosło piekarskie posiada w Warszawie bez wątpienia średniowieczne jeszcze tradycje. Nieznany jest jednak akt fundacji cechu, a tym samym trudno mówić o podaniu dokładnej daty jego powstania. Źródła wymieniają warszawskich piekarzy po raz pierwszy pod rokiem 1388. Wystawiony wtedy dokument ks. Janusza Mazowieckiego mówi jednak tylko o "kramach piekarzy", nie jest natomiast potwierdzony fakt istnienia zformalizowanego zrzeszenia rzemieślniczego.
Tradycyjnie już jako datę powstania cechu piekarzy wymienia się rok 1520 (na podstawie daty wyrytej na herbie piekarzy, umieszczonym w Sali Rzemieśliniczej dawnego ratusza warszawskiego). Nie jest to jednak podparte żadnymi materiałami archiwalnymi, choć oczywiście nie można wykluczyć, że w tym czasie cech już istniał. Jednakże z większym prawdopodobieństwem można mówić o okresie późniejszym o dwadzieścia lat. Dokument z roku 1542 wspomina bowiem o starszym cechu piekarzy. Natomiast zachował się przywilej wystawiony w 1570 roku przez króla Zygmunta Augusta, który nadał statut cechu piekarzy w Warszawie.
Niektóre opracowania wymieniają również jako datę powstania cechu piekarzy rok 1600, nie powołując się jednak na żadne źródła archiwalne.
Początkowo cech piekarzy - podobnie zresztą jak wszystkie inne organizacje rzemieślnicze ówczesnej Warszawy - nie był dużą korporacją, w końcu XVI wieku liczył bowiem ok. 10 mistrzów. Rozwój zawdzięczał uzyskaniu przez Warszawę funkcji miasta stołecznego. Mieszczący się tutaj dwór monarszy, domy magnatów i szlachty, odbywane w mieście sejmy i elekcje zwiększyło popyt na produkcję rzemieślniczą - w tym również piekarską. W ciągu 50 lat (1570 - 1620) liczba piekarń podwoiła się (19 w roku 1623). W 1640 zakładów piekarskich było już 25.
Na początku XVII wieku powstał również cech piekarzy w Nowym Mieście (przywileje z 1627, 1633, 1649). Możliwe jednak, że oba cechy połączyły się już w roku 1668 (na pewno zjednoczenie cechu nastąpiło przed rokiem 1702). W roku 1792 w Warszawie pracowało już 149 mistrzów piekarskich i 1001 czeladników. Istotną konkurencją dla cechu warszawskiego był natomiast przez cały wiek XVIII osobny cech praski.
Na przełomie XVIII i XIX wieku średniowieczna jeszcze struktura i zasady działania cechów wymagały zmian. Reformę cechów uchwalono na posiedzeniu Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w dn. 31 grudnia 1816 roku (tekst ustawy wydrukowano w "Gazecie Warszawskiej" nr 3 - 5 z 1817, oficjalnie ogłoszono w "Dzienniku Praw" z datą 15 marca 1818). Ustawa zrywała z dawnym systemem cechowym, wprowadzając system wolnego zrzeszania rzemieślników. Reforma przewidywała powstanie w mieście, w którym znajdowało się co najmniej dziesięciu majstrów zgromadzenia rzemieślniczego, które co trzy lata w tajnym głosowaniu wybierało swoje władze. Zachowano dawną cechową strukturę organizacyjną rzemiosła, kształcenia oraz wyzwalania majstrów i czeladników.
Na podstawie tej ustawy funkcjonował również cech piekarzy, dynamicznie rozwijający się przez cały wiek XIX. O ile w 1810 roku piekarnie zatrudniały 170 pracowników, to w 1819 już 401 (z tym, że poza cechem pracowali jeszcze majstrowie tzw. Konsensowi - w połowie XIX w. Było ich 44). W 1866 roku zarejestrowano 360 pracowników piekarń, w 1871 - 805, w 1882 - 1460. W 1899 tylko w Cechu Piekarzy było zarejestrowanych 65 mistrzów i 1500 czeladników i uczniów.
Sytuacja uległa zmianie w czasie I wojny. W 1916 roku cech liczył 100 majstrów i 370 czeladników i uczniów, a w 1918 - 112 majstrów i 137 uczniów (brak informacji o czeladnikach). Wyraźny spadek spowodowany był tak trudnościami aprowizacyjnymi, jak i wojennymi migracjami oraz powołaniami do wojska.
Od początku XX wieku powstały również organizacje konkurencyjne wobec Cechu Piekarzy (mieszczącego się od przełomu XIX i XX w. przy ul. Nowogrodzkiej 34). W 1906 r. powstał Związek Właścicieli Piekarni (zrzeszał piekarzy nie należących do cechu), w 1917 r. Polski Związek Zawodowy Piekarzy (146 członków, siedziba przy ulicy Zielnej 12), w 1918 r. Towarzystwo Żydowskich Właścicieli Piekarń (122 członków, siedziba przy ul. Przejazd 5).
U progu międzywojennego dwudziestolecia rzemiosło, w tym również warszawskie piekarstwo działało w oparciu o przestarzałe ustawy z 1816 roku. Początkowo nie była też łatwa działalność: warsztaty były zniszczone, brakowało wykwalifikowanych pracowników, produkcję krępował Państwowy Monopol Zbożowy, wypiek chleba stale nadzorowały władze miejskie, które również reglamentowały ceny. Zmusiło to rzemieślników do utworzenia wspólnej organizacji, służącej obronie zagrożonych interesów piekarstwa. Inicjatywa wyszła od warszawskiego Cechu Piekarzy. W grudniu 1923 roku obradował w Warszawie pierwszy Zjazd Mistrzów Piekarskich z terenu całej Polski (ok. 500 delegatów). Zjazd uchwalił utworzenie Centralnego Związku Mistrzów Piekarskich w Warszawie (mieścił się w lokalu Cechu przy ulicy Nowogrodzkiej 34). W 1928 roku Związek przybrał nazwę Centralnego Związku Cechów Piekarskich, od września 1928 rozpoczął również wydawanie własnego pisma pt. "Piekarz Polski" (ukazywało się do września 1939 roku).
Sytuacja rzemiosła została w końcu unormowana dzięki uchwalonej 7 czerwca 1927 roku Polskiej Ustawie Przemysłowej, ułatwiającej organizowanie nowych wojewódzkich związków rzemieślniczych i cechów. Z kolei zasady zrzeszania cechów normował przewidziany w ustawie wzorcowy statut dla "Związków Cechów".
Wszystkie cechy, o ile chciały kontynuować swoją działalność musiały wystąpić o zatwierdzenie nowych statusów. Ustawa Przemysłowa ("Dziennik Ustaw R.P. nr 53 z 1927 poz. 468") przewidywała w art. 74, że "Statut korporacji zatwierdza władza przemysłowa województwa, właściwa dla miejsca siedziby korporacji. [...]"). W przypadku Warszawy był to Wydział Przemysłowy Magistratu m.st. Warszawy.
Zgodnie z brzmieniem ustawy, wchodzącej w życie 15 grudnia 1927, statut powinien być zatwierdzony w ciągu sześciu miesięcy - do 15 czerwca 1928. Procedura była następująca: po 15 grudnia 1927 roku musiało się odbyć walne zebranie cechu, które po przyjęciu sprawozdania za miniony rok powinno podjąć decyzję o dalszym istnieniu cechu oraz przyjąć nowy statut. Ostatecznie został ustalony jeden wspólny formularz statutu, rozprowadzany przez Centralne Towarzystwo Rzemieślnicze i po wypełnieniu - zatwierdzony.
Niestety nie zachował się złożony władzom statut Cechu Piekarzy (od 1928 - Cech Piekarzy m.st. Warszawy), jak również dokumenty rejestracyjne (według informacji uzyskanych w Archiwum Magistratu m.st. Warszawy spłonęły w 1944 r. wraz z archiwum Magistratu m.st. Warszawy). Fakt rejestracji statutu jest jednak niezaprzeczalny. Odbył się on do początku czerwca 1928 roku - 3 czerwca 1928 roku odbył się bowiem Zjazd Delegatów Cechów Piekarskich (już zarejestrowanych i zatwierdzonych !!!) z terenu całej Polski.
("Gazeta Przemysłowo - Rzemieślnicza" nr 10 z 1928 roku).
Starszym Cechu Piekarzy m.st. Warszawy został Karol Alfred Tschirschnitz, podstarszym - Stanisław Morawski (piastowali stanowiska do 1930 roku).
Równocześnie został zatwierdzony herb Cechu Piekarzy m.st. Warszawy: dwa lwy wspięte trzymające w przednich łapach precel: nad nimi korona szlachecka, pod nimi dwie kajzerki oraz bochenek chleba.
Ustawa z 1927 roku dopuszczała powstanie również żydowskich korporacji rzemieślniczych. 28 V 1930 zatwierdzono statut Cechu Zrzeszonych Piekarzy m.st. Warszawy (grupował ok. 40 piekarzy żydowskich, pierwszy prezes G. Franszteter).
Stosunkowo szybko została złamana jedność warszawskiego cechu piekarzy. Rozdźwięki rozpoczęły się, gdy na początku 1935 roku starszym cechu został Bronisław Mangiera - wbrew opinii prawie połowy czynnych członków. W cechu powstały dwie zwalczające się nawzajem frakcje. Zarząd Cechu sprzeciwił się zwoływaniu walnych zebrań i wyjaśnieniu zarzutów. Sytuacja w cechu stała się tak napięta, że w styczniu 1936 roku Komisarz Rządu na m.st. Warszawę był zmuszony rozwiązać Zarząd Cechu, i mianować zarządcę tymczasowego - Stefana Wiechowicza.
Ostatecznie grupa mistrzów piekarskich (m.in. Stanisław Białek, Stefan Wiechowicz, Jakub Wild, Henryk i Zygmunt Wedtowie, Karol Tschirschnitz) oddzieliła się od cechu, tworząc Stowarzyszenie Mistrzów Piekarskich Chrześcijan m.st. Warszawy, związane ze Związkami Rzemieślników Chrześcijan. Od 1937 roku Stowarzyszenie wydawało własne pismo "Mistrz Piekarski" (ukazywało się do września 1939 roku).
Sytuacja obu organizacji ulega zmianie, ale i pewnej normalizacji wskutek noweli do Ustawy Przemysłowej, uchwalonej 8 sierpnia 1938 ("Dziennik Ustaw" nr 60 z 1939 poz. 463), rozszerzającej uprawnienia gospodarcze cechów, ale równocześnie nakładającej obowiązek ponownej rejestracji statutów. Zgodnie z art. 99 i 104 ustawy, statuty powinny zostać zatwierdzone w ciągu sześciu miesięcy. Ostatecznie Komisariat Rządu przedłużył ten termin do 30 czerwca 1939 roku.
Przedłużenie terminów było konieczne ze względów technicznych, co widać na przykładzie Cechu Piekarzy m.st. Warszawy. W dn. 26 listopada 1938 walne zebranie członków wysłuchało nowego statutu, podejmując następujące decyzję: "Obecni na Nadzwyczajnym Walnym Zebraniu Cechu Piekarzy m.st. Warszawy w dniu 26 listopada 1938r., mistrzowie i właściciele piekarń chrześcijańskich uchwalają jednogłośnie przyjąć odczytany projekt statutu Cechu Piekarzy oraz zmienić nazwę Cechu Piekarzy na "Cech Piekarzy Chrześcijan m.st. Warszawy". Uchwała ta zapadła jednomyślnie przez aklamację" ("Piekarz Polski" nr 48-49 z 11 XII 1938).
Jednakże przede wszystkim wobec nacisku władz, na walnym zebraniu Cechu w dn. 25 II 1939 postanowiono przyjąć nowy statut w cechu w brzemieniu ogólnopolskim, ustalonym i wydanym przez Związek Izb Rzemieślniczych RP, a zaakceptowanym przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu. ("Piekarz Polski" nr 8-9 z 26 II 1939). Statut powinien zatwierdzić Komisariat Rządu na m.st. Warszawę. Niestety te materiały Komisariatu Rządu nie zachowały się, rejestracje cechów nie były również ogłaszane w "Dzienniku Urzędowym Województwa Warszawskiego". Ze źródeł pośrednich wiadomo, że stało się to po połowie marca 1939 roku. Została utrzymana nazwa zaproponowana w listopadzie 1938 roku - "Cech Piekarzy Chrześcijan m.st. Warszawy".
Wcześniej - na przełomie lutego i marca 1939 roku został zatwierdzony statut "Cechu Piekarzy Chrześcijan w Warszawie", utworzonego na bazie "Stowarzyszenia Mistrzów Piekarskich Chrześcijan m.st. Warszawy" (ul. Miodowa 14). Pierwsze Walne Zebranie Cechu odbyło się 9 marca 1939. Starszym cechu wybrano Jakuba Wilda, a podstarszym Stanisława Białka. ("Mistrz Piekarski" nr 4 z 25 II 1939: "Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza" nr 7 z 26 III 1939). Cech miał też odmienny herb niż "Cech Piekarzy Chrześcijan m.st. Warszawy" - dwa lwy wspięte, trzymające w prawych łapach miecze, a w lewych precel; nad nim korona szlachecka, pod nim piec piekarski oparty na trzech gradusach.
Wybuch wojny we wrześniu 1939 roku nie był końcem funkcjonowania cechu. Działalność stowarzyszeń rzemieślniczych oparto na wyżej wymienionych ustawach, z uzupełnieniem o zarządzenie Prezydenta Miasta z dn. 26 lutego 1940r., przewidującego przymusową przynależność do cechu, który musiał liczyć co najmniej 50 majstrów, cech mógł również zrzeszać wyłącznie rzemieślników chrześcijańskich. Tylko członkowie cechu zostali upoważnieni do samodzielnego wykonywania rzemiosła. W tej sytuacji nastąpiło ponowne zjednoczenie cechów (Cech Piekarzy Chrześcijan w Warszawie liczył poniżej 50 członków) w jeden, mieszczący się przy ul. Nowogrodzkiej 34. Cechmistrzem (Komisaryczny Zarządca Cechu) został Albert Moltzahn, pod starszym - Stanisław Białek. Ogółem cech grupował w 1941 roku 134 mistrzów piekarskich (liczba ta uległa zmniejszeniu do 1944).
|
|